Bunker Diogenes - centrum van Duitse luchtverdediging

De route door de bunker is niet meer te bezoeken: alle tijdsloten zijn volgeboekt. Je kan nog wél de begane grond van de voormalige Kampfraum en de buitenruimte rondom de bunker bezoeken.

De lezing van archeoloog Martijn Reijnders over ‘De archeologie van de Lufwaffe op de Veluwe’ is in verband met ziekte verplaatst naar zaterdag 21 en zondag 22 september om 13.00 uur en kan zonder aanmelding worden bijgewoond.

In slechts negen maanden werd één van de grootste bunkers van Nederland gebouwd. De bouw startte in december 1942. Vanuit de bunker werd tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog de Duitse verdediging van het luchtruim gecoördineerd. De bunker maakte deel uit van een veel groter complex, de Fliegerhorst Deelen.
Deze commandobunker kreeg de codenaam ‘Diogenes’. De Duitsers gaven de drie commandobunkers in bezet Europa de namen van Griekse denkers. De ‘D’ van Deelen leidde zo tot de naam Diogenes. De zusterbunker in het Duitse Stade kreeg de naam Socrates.

Lezing en kunstwerk

Archeoloog Martijn Reinders houdt op op 14 en 15 september om 13.00 uur een lezing houden over de spannende sporen die de luchtoorlog in het Veluwse landschap heeft achtergelaten onder de titel ‘De Archeologie van de Luftwaffe op de Veluwe’.

Daarnaast is er het kunstwerk ’Night Hunt’ van Laurence Aëgerter te bewonderen. Geïnspireerd op de enorme transparante kaart van het Europese luchtruim die tijdens WO2 in de grote zaal van Diogenes hing maakte zij een enorm wandkleed (4,5 x 6 meter) dat reageert op licht en dat tot stand kwam met behulp van een complexe en weinig gebruikte weeftechniek.

Groots bouwwerk

In totaal werd 65.000 m3 beton in het gebouw verwerkt waarvoor, net als voor de wapening en bekisting, het materiaal met een speciale aftakking van het bommenlijntje tot naast de bunker werd aangevoerd. De bunker moest tegen bombardementen en gasaanvallen bescherming kunnen bieden. De gemiddelde muurdikte bedroeg 3,5 meter.

De bunker is rond de hoofdruimte gebouwd die een hoogte van 14 meter, een breedte van 15 meter en een lengte van 32 meter heeft. Rondom de grote zaal zijn er op iedere drie verdiepingen circa 14 ruimtes voor ondersteunend gebruik gebouwd. De bunker was voorzien van een kantine, een noodhospitaal en een bioscoop om de ‘dode uren’ door te komen. Diogenes bestaat uit twee delen: de bunker zelf en het administratiegebouw dat tegen de oostzijde van de bunker is aangebouwd. De muren van de laatste hebben slechts een dikte van een halve meter. Ter camouflage was de bunker bruin geschilderd en met camouflagenetten overspannen.

Het einde

Op 15 augustus en 3 september 1944 werd Fliegerhorst Deelen gebombardeerd, waarna het door de vliegende eenheden verlaten werd. Het commando van de divisie verhuisde daarop naar Duisburg. Op de eerste dag van operatie Market Garden (17 september 1944) brachten de Duitsers een aantal vliegtuigbommen in de bunker tot ontploffing. Slechts negen maanden had de bunker dienst gedaan, even lang als de bouwtijd ervan.

Nieuwe functies

Vanaf januari 1947 werd Diogenes niet alleen gebruikt om onontplofte munitie in op te slaan, maar ook om – in de grote zaal – munitie tot ontploffing te brengen.
Vanaf 1954 kreeg Diogenes verschillende functies zoals een hulpdepot van het Rijksarchief, archief van de gemeente Arnhem en het depot van het Nederlands Openlucht Museum. Sinds 2021 heeft de bunker geen functie meer, naar een volgende functie wordt momenteel gezocht.

Meer informatie vind je op bunkerdiogenes.nl.

Coördinatie luchtverdediging
Vanuit deze ‘Divisionsgefechtsstand’ werd de verdediging van het Nederlandse, Belgische en Noord-Duitse luchtruim geleid. In het midden van de drie verdiepingen tellende bunker, bevond zich een grote zaal die door een transparante kaart in tweeën werd gedeeld. Aan weerszijden van de kaart bevonden zich tribunes. Aan de achterzijde van de kaart projecteerden ‘Luftnachrichtenhelferinnen’, die ook bekend stonden als Blitzmädel, de positie van zowel vijandelijke toestellen, als die van de eigen jachtvliegtuigen. Aan de andere kant van de kaart zaten officieren die op basis van de geprojecteerde informatie hun eskaders richting de tegenstander stuurden.

Hoewel de geallieerden al in een vroeg stadium op de hoogte waren van de bouw van Diogenes, moet de centrale rol die de bunker in de Duitse luchtverdediging speelde hen zijn ontgaan want de Divisionsgefechtstand zélf is nooit doelwit van luchtaanvallen geweest.

Fliegerhorst Deelen

Gevechtsleidingscentrum Diogenes was het middelpunt van een groot netwerk van vliegvelden, luchtafweeropstellingen, radarstations en radiopeilstations, van waaruit nachtelijke luchtaanvallen van geallieerde bommenwerpers op Duitse steden werden bestreden. Diogenes maakte zelf deel uit van Fliegerhorst Deelen met een van de grootste vliegvelden van Europa en talrijke gebouwencomplexen, zoals woongebouwen voor officieren, staf en commandant, piloten, verbindingstroepen en overig personeel, vluchtleiding, werkplaatsen en hangars.

Diogenes I

De huidige bunker Diogenes heeft een voorganger gehad, verderop op het terrein van Sanatorium Koningsheide. Dit experimentele gevechtsleidingscentrum heette ook al Diogenes. Vanuit dit centrum legden de Duitsers een wijd vertakt kabelnet aan naar alle radarstations, vliegvelden, commandocentrales en de telefooncentrale in Arnhem.

Bron: Hans Jungerius, Verboden Landschap. Sporen en verhalen van een Duits-Nederlands cultuurlandschap (Prinsenbeek: Jap Sam Books, 2022)